Onze cellist en programmeur Eelco Beinema stelde speciaal voor het concert Geluiden uit het concentratiekamp een verhaal samen, gebaseerd op de brieven die Etty Hillesum vanuit kamp Westerbork (en vanuit Amsterdam over Westerbork) schreef. In dit blog vertelt hij meer over het ontstaan van deze uitvoering en de impact van de verhalen in combinatie met de muziek van Olivier Messiaen.
Blog door Eelco Beinema
Het is best lang geleden dat ik uit Middelburg verhuisd ben, maar ik ben er ooit geboren en voel me nog steeds een Middelburger. Dat is zeker niet enige reden voor mijn fascinatie voor de persoon Etty Hillesum en haar teksten. Haar dagboeken hebben een sterke literaire kwaliteit en ik herinner me nog hoe haar naam in de jaren 80 beroemd werd. Naast Anne Frank hadden we in Nederland, en ver daarbuiten, nu ook Etty Hillesum, als Joodse vrouw in Auschwitz vermoord. In haar recente biografie, die onlangs genomineerd is voor de Libris Geschiedenis Prijs, wordt ze ‘een van de grote spirituele figuren van de twintigste eeuw’ genoemd. Een inspiratiebron voor velen. Ik liep al lang met het idee rond teksten van haar met muziek te combineren. Ik wist dat ook zij in Middelburg geboren was, maar ontdekte pas recent dat haar wieg op het Molenwater stond, dichtbij ons huis. Vanuit mijn slaapkamerraam kon ik het bijna zien.
Ik wilde er al lange tijd een voorstelling van maken en afgelopen zomer ben ik dan ook in haar dagboeken gaan speuren naar bruikbare fragmenten. Die zijn er in overvloed en misschien juist daardoor kwam ik uiteindelijk bij de brieven uit, geschreven vanuit Westerbork en vanuit Amsterdam over Westerbork. Daarin komt niet alleen haar innerlijke leven naar voren maar ook de dagelijkse realiteit om haar heen en de onvermijdelijke gang naar het einde. Het is een heftig verhaal geworden waarin ook de humor niet ontbreekt.
Misschien is dan de combinatie met Messiaens Quatuor pour la fin du temps niet heel verrassend. Het is een van die stukken die regelmatig klinken bij herdenkingen van de Tweede Wereldoorlog, want in oorlogstijd geschreven in een kamp, Stalag 8A, en daar zelfs uitgevoerd. Geen concentratiekamp overigens, maar een krijgsgevangenkamp. Honger, kou, verveling, het zal er niet aangenaam geweest zijn, maar Olivier Messiaen had zeker betere vooruitzichten dan Etty. Voor beiden speelden de Bijbel en het geloof een hele belangrijke rol in het leven en in moeilijke tijden. De titel van het kwartet verwijst naar het laatste bijbelboek, de Apokalyps, maar ook het begin van het Johannes-evangelie noemt hij in de partituur, bij het deel met de grote cellosolo: ‘In den beginne was het Woord,…’. Hillesum had altijd een bijbeltje bij zich, waar ze regelmatig uit citeert. In de laatste brief, onderweg in de trein naar Auschwitz, citeert ze Psalm 18.
We hebben deze muziek al eens eerder met tekst verbonden. Ik heb nog goede herinneringen aan die vorige keer, ter gelegenheid van de opening van Theater Rotterdam een aantal jaren geleden. Regisseur Johan Simons had, met ‘In Europa’ van Geert Mak als uitgangspunt een aantal teksten verzameld waarin de recente geschiedenis de revue passeerde. Toen bleek de combinatie van tekst en muziek goed te werken, elkaar te versterken. De soms ongenaakbare, vaak langzame muziek, biedt bij uitstek gelegenheid de gesproken woorden te laten inwerken en die muziek krijgt in aansluiting op die woorden nog een extra lading. Geen lichte kost maar ik zou iedereen willen uitnodigen dat de komen ondergaan.
Geluiden uit het concentratiekamp
Zaterdag 11 november 14.30 uur
Breepleinkerk Rotterdam
